Nocioni i “shpëtimit” në traditën ortodokse lindore

Ne e kuptojmë “shpëtimin” si “shpëtim” nga diçka. Pra, ndodhem në rrezik dhe dikush tjetër më shpëton. Më konkretisht, në fushën e metafizikës, na kërcënojnë gjërat e frikshme të së keqes që mbretërojnë në botë (sëmundja, kalbëzimi i materies, shkatërrimet, fatkeqësitë, vdekja etj), por, mbi të gjitha, na kërcënon ajo që na pret pas vdekjes. Pra, shpëtimi shihet si diçka që na shpëton nga këto rreziqe, sidomos nga dënimet pas vdekjes.

Kam përshtypjen se një pjesë e madhe e njerëzve e kuptojnë jetën pas vdekjes si një shtrirje vijëdrejtë dhe pa mbarim të kohës. Pra, si një kohë që nuk përfundon kurrë. Kjo të ngjeth mishin vetëm ta mendosh; është diçka makthndjellëse. Veç kësaj, në këtë kohë që nuk mbaron, të përfytyrosh që edhe do të dënohesh, është jo vetëm një makth i tmerrshëm, por një gjë krejt e pakuptimtë.

Këtë ka, vallë, ndër mend Kisha kur flet për shpëtimin?

Në mendimin e krishterë, kur themi “shpëtohem”, do të thotë plotësohem, arrij plotësinë, jo të virtyteve të mia, por të mundësive të mia ekzistenciale. Por, çfarë është plotësia e mundësive ekzistenciale të njeriut? E dimë që njeriu është i krijuar. Si rrjedhim, ka një dallim të madh ndërmjet të krijuarës dhe të Pakrijuarës. Pra, ekzistojnë qeniet e krijuara, të cilat, duke qenë se janë të krijuara, ato nuk janë shkaktarët e ekzistencës së vet. Qeniet e krijuara nuk e kanë zgjedhur me dëshirën e tyre që të vijnë në ekzistencë. Kjo gjë na u dha dhuratë, në njëfarë mënyre, pa na pyetur kush. Pra, është fakt që ekzistenca na u dhurua. Dallimi me të Pakrijuarën qëndron në faktin se ajo është vetë shkaku i ekzistencës së saj dhe i çdo gjëje tjetër të krijuar. Pra, e Pakrijuara ekziston, ngaqë dëshiron të ekzistojë. Dëshiron të ekzistojë, ngaqë dashuron. Kjo është mësimdhënia e Kishës rreth të Pakrijuarës.

Që në fillim fare të Ungjillit të Kishës, del në pah se shkaku i gjithçkaje që ekziston është Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë. Përpara Ungjillit, kësaj pyetje, pra se cili është shkaku i gjithçkaje që ekziston, filozofët e lashtë apo grupet e ndryshme fetare anekënd botës, u përpoqën t’i japin përgjigje, të cilat, siç është e natyrshme, ishin të shumta dhe të ndryshme nga njëra-tjetra.

Ai që ia zbuloi botës shkakun e ekzistencës së gjithçkaje ishte Jesui nga Nazareti, i cili, nëpërmjet disa “shenjave”, gjatë pranisë së tij në botë, tregoi se ishte i çliruar nga domosdoshmëritë (kufizimet) e të krijuarës. Ai na bën ta njohim Perëndinë, jo teorikisht, por përmes përvojës së një marrëdhënieje. Flet për Atin si shkakun e gjithçkaje që ekziston dhe nuk përdor edhe aq shumë fjalën “Perëndi”, sepse fjala “Perëndi”, në mendimin filozofik grek, do të thoshte një qenie që kishte një natyrë të caktuar dhe që ishte e detyruar të ishte Perëndi; nuk mund ishte diçka tjetër, ashtu sikurse një trëndafil nuk mund të jetë diçka tjetër përveçse trëndafil; natyra e detyron të jetë trëndafil. Kështu, pra, edhe Perëndinë, sipas mendimit klasik grek, natyra e tij e detyronte të ishte Perëndi; nuk mund të ishte diçka tjetër. Ndaj, kur grekët dëgjuan apostull Pavlin t’u thotë se Perëndia u bë njeri, domethënë që mori natyrë njerëzore, e morën për të marrë dhe e quajtën “fjalaman”, ndërsa kur arriti t’u flasë për ngjalljen e Jesuit, disa filluan ta tallnin, ndërsa disa të tjerë e ironizuan, duke i thënë: “Për këtë do të të dëgjojmë një herë tjetër”.

Përse u tallën me të? Përse iu dukën marrëzi ato që u tha? Sepse ata nuk mund ta perceptonin dot që Perëndia, i cili është i detyruar, pse jo i “dënuar”, të jetë Perëndi, të vijë në botë e të ekzistojë në një formë tjetër, si njeri, që lodhet, që ka uri, që djersin etj.

E megjithatë, prania e Krishtit në tokë i dëfteu botës se natyra e vet nuk e kufizon Perëndinë, por ai është plotësisht i lirë dhe mund të ekzistojë edhe si diçka tjetër, si Perëndi-Njeri. Gjatë pranisë në tokë, Krishti përdori vazhdimisht fjalën “Atë” dhe “Shpirt i Shenjtë”. Këto dy terma na dëftejnë mënyrën se si ekzistojnë personat e Trinisë: në marrëdhënie dashurie mes tyre. Ati është Atë, ngaqë ka një Bir, ngaqë ekziston brenda një marrëdhënie dashurie. “Perëndia është dashuri”, – thotë ungjillor Joani dhe jo: Perëndia ka dashuri. Dashuria nuk është veçori e Perëndisë, por është mënyra e ekzistencës së tij. Dhe, duke qenë se e ka krijuar njeriun “sipas ikonës së vet”, i ka dhënë edhe atij mundësinë që të jetojë njëlloj siç jeton Krijuesi i tij, por jo duke e detyruar; kërkohet edhe vendimi i liri i njeriut. Kjo nisi me “po”-në e Hyjlindëses. Pas Mishërimit të Fjalës kërkohet e njëjta “po” me vullnet të lirë. Përndryshe, njeriu nuk mund të detyrohet të jetojë në këtë marrëdhënie dashurie. Nëpërmjet “po”-së njeriu merr pjesë në shoqërinë e dashurisë së Trinisë.

Mishërimi i Fjalës i dëfteu botës që Perëndia mund të ekzistojë edhe si njeri, por njëkohësisht i dha mundësinë njeriut që edhe ai të marrë pjesë në jetën e Trinisë, “të bëhet ‘perëndi’’, – thotë shën Thanasi i Madh. “Po”-ja që thotë njeriu, nuk ka të bëjë me një miratim të thjeshtë të një jete të virtytshme, të disa parimeve morale etj, siç ndodh në një ideologji, apo siç anëtarësohesh në një shoqatë, por përmes saj futesh në një marrëdhënie dashurie, e cila synon të jetë një marrëdhënie dashurie sipas shembullit të shoqërisë së dashurisë së personave të Trinisë. Pra, të futesh në një shoqëri dashuria duke qenë tërësisht i lirë; të jesh i lirë të ekzistosh, ngaqë dashuron. Pjesëmarrja në këtë shoqëri dashurie nuk ndodh sa hap e mbyll sytë, por është një përpjekje e vazhdueshme, e cila nuk ka fund. Ky ishte vizioni që kishin të krishterët e parë për Kishën si bashkësi personash. Ndaj, apostull Pavli e quan “Trupi i Krishtit”, sepse kjo ikonë të jep idenë e një organizmi të gjallë, ku personat janë të lidhur organikisht me njëri-tjetrin përmes lidhjes së dashurisë.

Si rrjedhim i kësaj, një nga elementët kryesorë jetës sonë në Kishë, është përpjekja për t’u çliruar nga çdo gjë individuale, egocentrike, sepse këto gjëra forcojnë më tepër egon tonë; dhe kjo është e barabartë me vdekje. Gjithçka e kundërt me këtë, ofrimi i vetes pa kushte, sakrifica, dashuria etj, është jetë, jetë e përjetshme, domethënë e çliruar nga çdo lloj kufizimi i të krijuarës. Pra, kjo është gjëja e parë që mëson dikush kur lexon Ungjijtë.

Në Kishë nuk ka vend për asgjë individuale. Le të sjellim ndër mend shëmbëlltyrën e fariseut dhe të tagrambledhësit. Fariseu është përfaqësuesi tipik i fetarisë individuale; është mjaft i kënaqur me veten dhe me arritjet e tij fetare. Në Ungjill nuk thuhet apo nuk lihet të kuptohet që ai ishte hipokrit, që tjetër thoshte, por tjetër bënte. Kreshmonte dy herë në javë; një të dhjetën e pasurisë ua jepte të varfërve etj. Ai ishte i bindur se ishte i shpëtuar. Si rrjedhim, nuk kishte nevojë më për Perëndinë. Atij i mjaftonte egoja e vet. Ndërsa tjetri, tagrambledhësi i vuajtur, nuk kishte ku të kapej pas egos së tij, sepse ishte i shpërfillur, i mjerë, i dërrmuar etj. E vetmja gjë që i mbetej ishte të hidhej në krahët e Perëndisë e të thoshte: nuk kam asgjë ç’të të ofroj, por nëse dëshiron, mëshiromë. Ky dorëzim i plotë i vetes në duart e Perëndisë, në vazhdim bëhet simboli dhe qëllimi i Kishës. Gjithashtu, le të sjellim ndër mend edhe kusarin në kryq. Sapo e dorëzoi veten në dorë të Krishtit, Ai i tha: sot do të jesh me mua në parajsë. Nuk i kërkoi llogari për ç’kishte bërë.

Pra, Kisha na mëson të shkojmë drejt vetëmohimit, duke ia dorëzuar veten asaj, por kjo duhet të bëhet pa pritur asnjë lloj shpërblimi. Mirëpo, këtu qëndron edhe vështirësia më e madhe, sepse çdo traditë fetare ka si themel shpërblimin e amshuar për veprat e mira. Ndërsa Krishterimi na vuri përpara një tjetër mënyrë jetese: ti bën mirë, jo se do të shpërblehesh, por ngaqë dashuron, madje je i gatshëm të sakrifikosh gjithçka për hir të vëllezërve, edhe veten tënde, sepse i do ata. Le të kujtomë apostull Pavlin, i cili thotë se është gati të shkojë drejt humbjes, mjafton që të shpëtojnë të gjithë të tjerët.

Kam përshtypjen se kjo mënyrë jetese dikur ka dhënë fryte. Ndoshta jep edhe sot fryte të mira në disa bashkësi të caktuara.

Le të sjellim ndër mend edhe një imazh tjetër nga Ungjilli. Është natë. Nxënësit e Krishtit ndodhen në varkë duke kaluar në anën tjetër të liqenit, ndërsa Krishti ishte larguar për t’u lutur. Në mes të natës, ata shohin dikë që po ecte mbi ujë e po i afrohej varkës. Nxënësit tremben, ndërsa Pjetri i thotë: Zot, nëse je ti, urdhëromë të eci mbi ujë. Dhe Krishti i thotë: Eja. Pjetri zbret nga varka dhe fillon të ecë mbi ujë. Në ato çaste shfuqizohen ligjet e natyrës, jo ngaqë Krishti ishte ndonjë shtrigan dhe bëri ndonjë nga marifetet e tij, por ngaqë në ato çaste u shfuqizua kufizimi i së krijuarës. Me fjalë të tjera, në ato çaste Pjetri nuk ekziston më si individ i krijuar, por ngaqë personi që ndodhet përballë e fton të shkojë drejt tij; e fton të ekzistojë në një formë tjerër, brenda një marrëdhënieje. Në shërbesën e varrimin psalim: ti më sjell në ekzistencë duke më ftuar (thirrur). Pra, Perëndia, ky i dashuruar marrëzisht me njeriun, më thërret, më fton të vij në ekzistencë, ngaqë më do marrëzisht. Nëse unë jepem i tëri, pa kushte, në këtë marrëdhënie dashurie, atëherë shfuqizohen të gjitha ligjet e natyrës, të gjitha kufizimet e së krijuarës.

Ajo që presim, pra jeta e përjetshme, është pikërisht kjo liri: të ekzistosh, ngaqë dëshiron të ekzistosh; të dëshirosh të ekzistosh, ngaqë dashuron. Në këtë mënyrë shprehim diçka që nuk ka si të shprehet më shumë me fjalë. Apostull Pavli, që pati një përvojë të tillë, tha: “Dëgjova fjalë të shqiptueshme”. Kjo liri është një mënyrë e ndryshme ekzistence. Këtë gjë presim pas vdekjes. Për këtë lutemi. Mirëpo, mendësia fetare, individualizmi fetar, na shtyn drejt diçkaje tjetër. Kur sjellim ndër mend jetën pas vdekjes, na kujtohen lutjet që i drejtojmë Perëndisë për ata që kanë ikur nga kjo jetë. themi: “Prehe, o Perëndi, shërbëtorin tënd…” dhe këtë e themi vazhdimisht, a thua se bëhet fjalë për një prehje të amshuar në formën e një “pensioni të përjetshëm”. Por, kur ke përvojën e kësaj jete, të kreativitet të njeriut, të jetës aktive, të gëzimit etj, prehja e përjetshme nuk të thotë asgjë. Ngjason me një makth. Është një gjë shumë individuale. Ndërsa, ajo që presim është diçka tjetër: është një mënyrë tjetër jetese, ku njeriu i krijuar është krejtësisht i çliruar nga kufizimet e materies; ku ti ekziston, sepse dëshiron të ekzistosh; dëshiron të ekzistosh, sepse dashuron.

Kristos Janaras
Shkëputur nga një fjalim i mbajtur
në Akademinë e Volosit.
Shqip: Stefan Zhupa